In onze trainingen laten we mensen vaak een persoonlijke ervaring heel gedetailleerd en zo zintuigelijk mogelijk te beschrijven. De details die dat oplevert, maken een tekst levendig en concreet. De lezer kan zich nu iets bij jouw thema voor gaan stellen.
Wat zijn veelzeggende details?
‘Concrete details maken een tekst overtuigend’, zeggen we ook. Dat klopt – maar is ook maar half waar. Want teveel details maken een tekst weer saai en oeverloos. De grote kunst is om de juiste details te beschrijven. De veelzeggende details. En dat doet cursisten soms verzuchten: ‘Hoe weet ik nu wat de goede details zijn?’
Dat hangt, zoals altijd, van de bedoeling van je tekst af. Of – om het technischer te formuleren – van het perspectief dat je voor deze tekst in wilt nemen. Dat perspectief bepaalt welke details er hier en nu toe doen.
Twee voorbeelden uit fictie maken misschien duidelijker wat we bedoelen.
Het hartverscheurende Room van Emma Donoghue neemt consequent het perspectief in van een vijfjarig jongetje. We zien de wereld door zijn ogen. En dat is een bijzondere wereld, want hij is geboren in een hermetisch afgesloten tuinschuurtje waarin hij en zijn moeder nog steeds opgesloten zitten. De enige die af en toe binnenkomt, is zijn vader, als hij mama weer komt verkrachten. Dan moet het jongetje de kast in.
Dit onverdraaglijke gegeven wordt draaglijker doordat dit de enige wereld is die het jongetje kent. Hij weet niet wat hij mist. Dus: een stoel is Stoel, televisie is een soort plaatjesboek dat niets van doen heeft met een echte wereld (met wat?), et cetera. De schrijfster houdt het gezichtspunt van het jongetje heel consequent vol. Je merkt dat ze diep heeft willen doorvoelen hoe de wereld op hem zal overkomen. En vanuit die gedachte selecteert ze wat ze beschrijft. Prachtig, en heel overtuigend.
Perspectief creëert begrip
Het innemen van een perspectief hoeft niet per se tot een dergelijk psychologisch getint verhaal te leiden. In C bijvoorbeeld, een boek van Tom McCarthy dat net als Room in 2010 werd genomineerd voor de Booker Prize, maken we de wereld voornamelijk mee door de ogen van Serge Carrefax. Serge is een jongeman die zeer geïnteresseerd is in techniek. Als hij begin twintigste eeuw zijn eerste proefvlucht maakt in een vliegtuig (met een cabine van canvas), is dit wat hij ziet:
‘Buildings, ditches, hedgerows turn and re-align themselves again as the line rotates back the other way, cogs and arms swivelling around an axis at whose centre Serge’s own head sits.’
En even later:
‘Beyond the town, the canal forms a dark line across the marsh; beyond that, the rim of shore is marked in white by waves that have become entirely static, as though no independent movement were permitted of the landscape anymore: all displacement and acceleration, all shifts and realignments must proceed from the machine…’ (124)
Zo voelt de wereld voor deze man. Techniek geeft hem grip op zijn omgeving, en dat maakt hem gelukkig.
C is wel bekritiseerd vanwege een vermeend gebrek aan psychologische diepgang van de personages. Die kritiek duidt op een vergissing. Psychologische diepgang kan verbonden zijn met een relaas over iemands emotionele ontwikkeling, zoals in Room. Maar dat hoeft niet. McCarthy toont psychologische diepgang doordat hij zich voor kan stellen hoe de wereld overkomt op iemand als Serge – tot aan de woordkeuze van zo’n persoon toe. Waardoor ook wij lezers mensen als Serge beter begrijpen.
Welk levensgevoel?
Wat willen we daar nu mee zeggen? Wel, dat je gezichtspunt bepaalt wat je precies beschrijft, welke observatie ertoe doet. Ook in essays.
Een simpele tip is dit niet, maar als je voor de vraag staat welke details in je tekstfragmenten je zult bewaren en welke je maar beter kunt schrappen, dan is het antwoord: denk na over je gezichtspunt. Welk perspectief neem je in, welke levensinstelling wil je overbrengen? Welk gevoel hoort daar bij? Dat is altijd de crux. Kruip daar in. Zodra je je perspectief werkelijk doorvoelt, merk je wat je van daaruit ziet en ervaart. Dat zijn de goede details. Die andere details schrap je – voor nu.