In zijn Jeugdherinneringen vertelt Maxim Gorki meeslepend over het Rusland van rond 1900.
Halverwege het boek – Gorki is een tiener – monstert hij als bordenwasser aan op een ‘rossig’ stoomschip dat de Wolga afvaart. Het schip trekt een aak achter zich aan, ook rossig, met daarop gevangenen in een kooi die naar een strafkamp worden vervoerd.
Gorki beschrijft het harde leven op het schip, waar iedereen tegen elkaar schreeuwt. Vrouwen die houtblokken voor de ketel komen afleveren moeten zich op de heenweg knepen in hun benen en borsten laten welgevallen. Op de weg terug hebben ze hun handen vrij om met een stok de mannen van zich af te slaan. Maar Gorki vermeldt ook de schoonheid van de wijde Wolga, het klotsen van het water dat tegen de boot slaat ‘met een geluid tussen een zacht lachen en een snik in’, de dromerige stemming waarin je kunt raken als je ’s nachts onder de sterren dobbert.
Gorki sluit vriendschap met de kok, die dankzij zijn grote gestalte de wind er goed onder heeft. ‘Waarom schrikt u de mensen af, terwijl u zo’n goed hart hebt?’, vraagt de jonge Gorki. Peinzend antwoordt de kok: ‘Je kunt je niet blootgeven aan de mensen, ze laten niets van je heel. Dan maakt de hele wereld misbruik van je, komen ze op je af als op een droog plekje in het moeras: ze vertrappen je. Schiet nou maar op, ga bier halen…’
Een goed mens is als een droog plekje in een moeras.
Gorki vertelt zijn verhaal rechtoe-rechtaan; qua structuur zijn deze herinneringen heel traditioneel. Maar wat mij betreft is dit wel vertelkunst. Niet alleen vanwege de levendige dialogen en al die treffende details, die alle zintuigen bestrijken. Ook omdat heel Rusland op een terloopse manier lijkt te worden beschreven. De boot sleept een aak met verschoppelingen achter zich aan. Goedheid moet je verbergen, want daar is teveel behoefte aan. En die goedheid druk je uit in de metaforiek van het Russische landschap: als een droog plekje in een moeras.